คำว่า สัญชาตญาณ ตามพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน หมายถึง ความรู้ที่มีมาแต่กำเนิดของคนและสัตว์ ทำให้มีความรู้สึกและกระทำได้เอง โดยไม่ต้องมีใครสั่งสอนเป็นเสมือนกลไกชีวิตที่ขับเคลื่อนความรู้สึกและการกระทำให้แสดงสัญชาตญาณเพื่อการอยู่รอดได้เองโดยอัตโนมัติ ใน ๔ เรื่อง คือ การกิน การนอน ความกลัว และการสืบพันธุ์
แม้คนและสัตว์จะแสดงสัญชาตญาณเพื่อการอยู่รอดเหมือนกัน แต่ในแง่แนวคิดทางธรรมคนสามารถใช้ความมีคุณธรรมจริยธรรม เป็นเครื่องช่วยกำกับพฤติกรรมให้แสดงสัญชาตญาณในการกิน การนอน ความกลัว และการสืบพันธุ์ ที่สามารถทำให้คนวิเศษกว่าสัตว์ได้ ดังมีพุทธภาษิตยืนยันความจริงในเรื่องนี้ว่า
"อาหาระนิททาภะยะเมถุนัญจะ สามัญญะเมตัปปะสุภินะรานัง
ธัมโม หิ เตสัง อะธิโก วิเสโส ธัมเมนะ หีนา ปะสุภิสะมานา"
ซึ่งแปลใจความว่า การกิน ๑ การนอน ๑ ความกลัว ๑ การสืบพันธุ์ ๑ ทั้ง ๔ ประการนี้มีเหมือนกับทั้งในสัตว์และคน "ธรรม" เท่านั้นที่ทำคนให้วิเศษกว่าสัตว์ หากปราศจาก "ธรรม" คนก็ไม่ต่างกันกับสัตว์
การแสดงสัญชาตญาณ เพื่อการอยู่รอดที่ทำให้คนวิเศษกว่าสัตว์ ในเรื่อง การกิน หมายถึง คนจะต้องไม่อยู่เพื่อกิน แต่จะต้องกินเพื่ออยู่ คือ ทั้งเพื่ออยู่รอดและปลอดภัย เพราะคนจะต้องเลือกกินแต่สิ่งดี ๆ มีประโยชน์ ไม่กินสิ่งที่ก่อให้เกิดโทษทุกข์ภัย การนอน หมายถึง คนจะต้องพักผ่อนนอนหลับให้เพียงพอ ไม่นอนนานจนงานเสีย ไม่อดหลับอดนอนจนทำให้กลไกการแสดงสัญชาตญาณในการนอนผิดปกติ เกิดอาการหลับใน ซึ่งทำให้เสี่ยงต่อการเกิดอุบัติเหตุเภทภัยได้ทุกเมื่อ ความกลัว หมายถึง คนจะต้องนำหลักธรรมคำสอนทางศาสนามาแก้ความกลัว ซึ่งจะช่วยทำให้กลัวอย่างมีเหตุผล ไม่กลัวจนขาดสติดำเนินชีวิตอย่างไม่ประมาท สามารถเปลี่ยนความกลัวให้เป็นความกล้าละชั่วและทำดีได้อย่างอิสระ และการสืบพันธุ์ หมายถึง คนจะต้องมีความสำรวมในเรื่องกามารมณ์ ซื่อสัตย์ยินดีแต่ในคู่ครองของตนไม่มักมากในกาม ไม่สำส่อนทางเพศ
แม้การแสดงสัญชาตญาณจะเป็นกลไกตามธรรมชาติ ห้ามหรือฝืนไม่ได้ แต่สามารถพัฒนาให้วิเศษได้ด้วยการใช้หลักธรรมคำสอนทางศาสนาเป็นเครื่องช่วยกำกับสนับสนุน ซึ่งหากใครถือปฏิบัติตาม ก็จะทำให้เป็นผู้มีสัญชาตญาณวิเศษเกิดขึ้นในตนเองจนได้รับการยกย่องว่าเป็นสัตว์ประเสริฐ และเป็นมนุษย์ผู้มีจิตใจสูงอย่างแท้จริง (ที่มา : อศจ.ยศ.ทร.)
